Σημείωση Συγγραφέα
Ο Erich Fromm ήταν Γερμανός κοινωνιολόγος και ψυχολόγος του 20ού αιώνα. Το πιο διάσημο έργο του, Escape From Freedom (Απόδραση από την ελευθερία), εξέτασε ένα πολύ ενδιαφέρον παράδοξο: ενώ τα ανθρώπινα όντα λαχταρούν την ελευθερία, όταν την αποκτούν, συχνά την βιώνουν ως αποπροσανατολιστική και αγχωτική – κάτι που πρέπει να αποφύγουν, αντί να αγκαλιάσουν. Με δεδομένη την εποχή που γράφτηκε το βιβλίο, το 1941, ο Φρομ δεν ήταν αναμενόμενο να ενδιαφέρεται για τον τρόπο με τον οποίο πολλοί από τους συμπατριώτες του, Γερμανοί, όχι μόνο ανέχτηκαν την άνοδο των Ναζί στην εξουσία, αλλά την καλωσόρισαν με προθυμία ως ευκαιρία να υποταχθούν σε ένα αυταρχικό καθεστώς που θα δομούσε τη ζωή τους και θα τους έλεγε τι να κάνουν.
Ανέφερε μάλιστα και μια παρόμοια, αν και λιγότερο ακραία ιστορία, από τις ΗΠΑ . Οι Αμερικανοί, υποστήριξε ο Φρομ, ήταν πολύ πρόθυμοι να θυσιάσουν την ατομική τους ελευθερία για χάρη της πολιτισμικής συμμόρφωσης – να ελαφρύνουν το βάρος του να είσαι ξεχωριστός – χάνοντας τον εαυτό τους στις επιταγές της κοινωνίας.
Παρακάτω παρατίθεται ένα ιδιαίτερα εμπνευσμένο απόσπασμα από το Escape From Freedom σχετικά με ορισμένες από τις προκλήσεις της κριτικής και πρωτότυπης σκέψης στη σύγχρονη εποχή.
Υπάρχουν και άλλοι παράγοντες εκτός από αυτούς που αναφέρονται εδώ, οι οποίοι τείνουν να εξαφανίσουν και την ελάχιστη ικανότητα αυθεντικής και κριτικής σκέψης που έχει απομείνει στον μέσο ενήλικα.
Η ανθρώπινη κουλτούρα για την αντιμετώπιση των προβλημάτων
Όσον αφορά όλα τα βασικά ζητήματα της ατομικής και κοινωνικής ζωής, όσον αφορά τα ψυχολογικά, οικονομικά, πολιτικά ή ηθικά προβλήματα, η ανθρώπινη κουλτούρα είναι βασισμένη στην απλή συζήτηση των προβλημάτων και όχι στην ουσιαστική εύρεση λύσεων σε αυτά. Οι άλλοι έχουν το πρόβλημα, η κοινωνία έχει το πρόβλημα, ωραία το αναγνωρίσαμε, δεν μπορούμε να κάνουμε κάτι, πάμε στο επόμενο. Ή στην καλύτερη προτείνουμε και 1-2 λύσεις και είμαστε εντάξει.
Κυνισμός και Αφέλεια
Ακούμε πολύ συχνά ότι τα κοινωνικά και ατομικά ζητήματα είναι πολύ δύσκολα για να τα κατανοήσει ο μέσος άνθρωπος. Όχι απλώς δεν ισχύει αυτός ο ισχυρισμός, αλλά ισχύει ακριβώς το αντίθετο. Πολλά κοινωνικά και ατομικά προβλήματα είναι πολύ βασικά, τόσο βασικά στην πραγματικότητα, που θα έπρεπε να αναμένεται από όλους να τα κατανοήσουν.
Οι ερεθισμοί που δεχόμαστε από τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης και τα μέσα μαζικής ενημέρωσης τα κάνουν να φαίνονται περίπλοκα και περνούν το μήνυμα ότι μπορούν να κατανοήσουν το πρόβλημα μόνο οι “ειδικοί”, πράγμα που αποθαρρύνει τους ανθρώπους από το να σκέφτονται λύσεις στα προβλήματά τους. Πολύ συχνά, μάλιστα, αυτό γίνεται σκόπιμα για να εξυπηρετούνται τα συμφέροντα των “ειδικών”. Το άτομο αισθάνεται χαμένο μέσα σε μια μάζα δεδομένων και περιμένει την καθοδήγηση ενός ειδικού.
Το αποτέλεσμα αυτού του είδους της επιρροής είναι διττό: το ένα είναι ένας σκεπτικισμός και κυνισμός απέναντι σε ό,τι λέγεται ή γράφεται, ενώ το άλλο είναι μια παιδαριώδης πίστη σε ό,τι λέει κάποιος με κύρος. Ο συνδυασμός κυνικής κοσμοθεωρίας και αφέλειας συναντάται συχνά στο σύγχρονο άτομο. Το αποτέλεσμά του είναι να τα αποθαρρύνει από το να σκέφτονται ανεξάρτητα και να λαμβάνουν αποφάσεις για τον εαυτό τους.
Αταξία και μούδιασμα
Η καταστροφή της αίσθησης της δομής μπορεί επίσης να παραλύσει την ικανότητα του ατόμου να σκέφτεται κριτικά. Τα γεγονότα χάνουν το νόημά τους ως μέρος ενός συνόλου και διατηρούν μόνο μια αφηρημένη, ποσοτική θέση. Το μόνο που έχει σημασία είναι αν γνωρίζουμε περισσότερα ή λιγότερα.
Η τηλεόραση, ο κινηματογράφος και οι εφημερίδες είχαν καταστροφική επίδραση στην κουλτούρα τους. Την ανακοίνωση του βομβαρδισμού μιας πόλης και του θανάτου εκατοντάδων ανθρώπων ακολουθεί χωρίς κανένα ίχνος ντροπής μια διαφήμιση σαπουνιού. Ο ίδιος άνθρωπος που πριν λίγο προσπαθούσε με την δραματική του φωνή να σε εντυπωσιάσει και να σε σοκάρει με την ανακοίνωση των θλιβερών γεγονότων, τώρα προσπαθεί να προωθήσει το σαπούνι ενός μεγάλου brand που είναι χορηγός της εκπομπής του. Τα δελτία ειδήσεων αντιπαραβάλλουν εικόνες τορπιλισμένων πλοίων με εκείνες μιας επίδειξης μόδας. Οι εφημερίδες αφιερώνουν τον ίδιο χώρο και την ίδια σοβαρότητα για ρεπορτάζ σχετικά με τετριμμένες σκέψεις ή συνήθειες πρωινού όπως και για σημαντικές ειδήσεις. Από όλα αυτά, παύουμε να είμαστε πραγματικά συνδεδεμένοι με ό,τι συμβαίνει γύρω μας. Σταδιακά, τα συναισθήματά μας και η ικανότητά μας για κριτική κρίση επιβραδύνονται, μέχρι που απλώς μουδιάζουμε…
Η ζωή χάνει το νόημα και τη δομή της, καθώς τα πάντα σας συμβαίνουν τυχαία, χωρίς τάξη ή νόημα. Αφήνοντας το άτομο να συναρμολογήσει αυτά τα θρυμματισμένα κομμάτια είναι σαν να αφήνεις ένα παιδί με ένα παζλ: Η σημαντική διαφορά, όμως, είναι ότι τα παιδιά γνωρίζουν τι είναι ένα σπίτι. Αυτό τους επιτρέπει να αναγνωρίζουν τα διάφορα κομμάτια του σπιτιού καθώς παίζουν με το σπίτι-παζλ τους. Οι ενήλικες δεν βλέπουν αυτά τα επιμέρους κομμάτια με τον ίδιο τρόπο, επειδή δεν έχουν την εικόνα του ολόκληρου. Είναι τρομοκρατημένοι και φοβισμένοι και απλώς συνεχίζουν να κοιτάζουν αυτά τα χωρίς νόημα κομμάτια ενός παζλ που δεν ξέρουν τι είναι.
Τι νομίζεις;